Słowo się rzekło i zapowiadane zmiany w porządku dziedziczenia i odrzucaniu spadku, także w imieniu małoletnich dzieci stały się faktem. Wszystko to za sprawą ustawy z dnia 28 lipca 2023 roku i zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, opublikowanej w dzienniku ustaw z dnia 14 sierpnia 2023 (Dz.U.2023.1615). Zasadnicza część zmian wprowadzona tą ustawą wejście życie dnia 15 listopada 2023 roku.
Mowa jest w głównej mierze o zmianach uchwalonych do poszczególnych artykułów kodeksu cywilnego, kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz kodeksu postępowania cywilnego, zaprowadzających w tej mierze nowe „porządki”, ale po kolei:
Nowy „katalog” osób uprawnionych do dziedziczenia ustawowego:
Otóż, zasadnicza zmiana może nie tyle co do „porządku” dziedziczenia, co raczej właśnie „katalogu” osób uprawnionych do dziedziczenia z mocy ustawy, wynika ze zmodyfikowanej treści art. 934 k.c.
Dotychczas było (w zasadzie póki co nadal jest) tak, że w przypadku braku zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków), braku małżonka, braku rodziców zmarłego, braku jego rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa, cały spadek po zmarłym przypadał dziadkom spadkodawcy, a jeśli którekolwiek z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadał wówczas jego zstępnym, a podział tego udziału pomiędzy zstępnych następował wg zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych spadkodawcy. Jakkolwiek skomplikowanie by to nie brzmiało, sprowadzało się do prostego faktu, że spadek mogły dziedziczyć nie tylko dzieci dziadków, czyli rodzeństwo rodziców oraz dzieci tego rodzeństwa, ale także dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli cioteczne lub stryjeczne wnuki oraz dalsi krewni. Tym z Państwa, którym przynajmniej raz w życiu przyszło odrzucać spadek po zmarłym, nie trzeba tłumaczyć, jaką „zmorą” było ustalanie kolejnych „gałęzi” tudzież „odgałęzień” rodzinnych, celem umożliwiania odrzucenia spadku kolejnym spadkobiercom w linii prostej, bocznej tudzież „pobocznej”.
Tymczasem, chcąc w pewien sposób zapanować na ciągnącymi się przez lata postępowaniami spadkowymi, niejednokrotnie inicjowanymi przez wierzycieli, ustawodawca powiedział „dość”. Tym samym cała „zabawa” w ustalaniu kręgu spadkobierców ustawowych ma się obecnie kończyć na dzieciach dziadków, a gdyby także i tych już na tym świecie zabrakło, na dzieciach dzieci, czyli wnukach dziadków. Tym samym wyłączeni od dziedziczenia pozostaną dalsi zstępni dziadków tj. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsi krewni. Z faktu tego z pewnością nie ucieszą się Gminy, które w tej sytuacji (tj. w przypadku odrzucenia spadku przez rodzinę zmarłego) „szybciej” będą powoływane do dziedziczenia długów po zmarłym. Cóż jednak zrobić? Wszak: „dura lex sed lex”. Wskazane zmiany obowiązywać będą od dnia 15 listopada 2023.
Uporządkowanie upływu terminu na odrzucenie spadku w imieniu małoletnich:
Jakby tego było mało, ustawodawca wprowadził także zmiany w zakresie „porządkowania” kwestii związanej z upływem terminu na odrzucenie (lub przyjęcie wprost) spadku po zmarłym poprzez: dodanie w art. 1015 po §1 k.c. nowego §1¹ oraz § 1², a także poprzez dodanie w art. 1019 §1 k.c. po pkt 2, nowego pkt 3. Dla „niewtajemniczonych”, wypada wyjaśnić jak następuje:
Otóż, wszyscy wiemy, że oświadczenie o odrzuceniu spadku powinno być złożone w terminie 6-ciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Dla najbliższej rodziny „ów dzień” będzie oznaczał zazwyczaj datę śmierci spadkodawcy, dla dalszej oznaczał będzie powzięcie wiadomości o odrzuceniu spadku przez krewniaka, który w porządku dziedziczenia bezpośrednio nas poprzedza. Przysłowiowe „schody” zaczną się zaś wtedy, gdy przyjdzie rodzicom odrzucić spadek w imieniu ich małoletnich dzieci, które samodzielnie takowego oświadczenia (jak wiemy) przed notariuszem złożyć nie mogą. Co więcej, rodzice też takowego oświadczenia za dzieci dotychczas nie mogli złożyć, bez uprzedniej zgody sądu opiekuńczego wyrażonej w formie postanowienia. W praktyce rozpoczynało to korowód inicjowania sprawy sądowej w imieniu małoletniego, a tu termin sześciomiesięczny nieubłagalnie „biegł bez zatrzymywania.” Z pomocą zestresowanym rodzicom próbował przyjść Sąd Najwyższy (por. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2018, sygn. akt. III CZP 102/17), jednak i to nie wyeliminowało wszystkich „bolączek” rodziców. Dlatego, w nowej, uchwalonej treści art. 1015 § 1 k.c., która wejdzie w życie 15 listopada 2023, spotkamy się z bardziej „ludzkim” podejściem ustawodawcy do omawianej problematyki. Otóż, po wejściu w życie nowych przepisów, do zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, wystarczające będzie złożenie przed jego upływem wniosku do sądu. W przypadku zaś, gdy będzie wymagana zgoda sądu opiekuńczego na złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez rodziców w imieniu dziecka, wówczas bieg sześciomiesięcznego terminu na odrzucenie spadku będzie ulegał zawieszeniu na czas trwania postępowania o zezwolenie na odrzucenie.
W sposób analogiczny ustawodawca podszedł do terminu na uchylenie się spadkobiercy od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (por. art. 1019 k.c.) uznając, że dla zachowania terminu wskazanego w art. 88 § 2 k.c. wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu w tym przedmiocie.
Wprowadzenie możliwości odrzucenia spadku przez rodziców w imieniu małoletnich dzieci, bez zgody sądu:
Jakby zmianom było mało, doczekaliśmy się również uporządkowania tematu występowania przez rodziców małoletniego dziecka do sądu opiekuńczego o wyrażenie zgody na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego poprzez dodanie do art. 101 k.r.o. nowego § 4 oraz zmianę dotychczasowej treści § 3. Krótko, o co chodzi: Mianowicie dotychczas było tak, że po odrzuceniu spadku przez rodzica przed notariuszem, odrzucony spadek przypadał dzieciom odrzucającego rodzica. Jeśli dzieci były już pełnoletnie, nie było wówczas żadnego problemu by same zdecydowały co zrobić ze spadkiem. Jeśli w skład spadku wchodziły wyłącznie pasywa, wówczas decyzja o odrzuceniu spadku wydawała się być „oczywistą oczywistością”. Problem zaczynał się, gdy odrzucony spadek przypadał małoletnim dzieciom odrzucającego rodzica. Wówczas, chcąc nie chcąc, nie było żadnej innej możliwości odrzucenia spadku w imieniu małoletniego dziecka, jak tylko za uprzednią zgodą sądu opiekuńczego.
Począwszy od 15 listopada br. (data wejścia w życie znowelizowanego przepisu) sytuacja ma się zmienić. Otóż, ustawodawca przewidział, że jeśli dziecko zostaje powołane do spadku w wyniku uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica, to czynność polegająca na odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego może być dokonana przez odrzucającego rodzica, za zgodą drugiego rodzica, któremu również przysługuje władza rodzicielska lub może być dokonana wspólnie przez rodziców dziecka – bez konieczności uzyskiwania uprzedniej zgody sądu opiekuńczego.
Jedynie wówczas, gdy rodzice dziecka w tym zakresie nie będą mogli dojść do porozumienia (będzie pomiędzy rodzicami istniał spór co do zasadności odrzucenia spadku w imieniu małoletniego) wówczas, niezgodni rodzice będą musieli posiłkować się rozstrzygnięciem sądu w tym przedmiocie.
Gwoli wyjaśnienia, możliwość odrzucenia spadku bez zgody sądu przez zgodnych rodziców, lub jednego z nich za zgodą drugiego, dotyczyć ma wyłącznie sytuacji, gdy spadek został uprzednio odrzucony przez rodzica dziecka, nie będzie natomiast dotyczyła w żadnym razie sytuacji, gdy dziecko dziedziczy równolegle „obok” rodzica, a więc wspólnie z nim. W takim przypadku nadal na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego wymagana będzie uprzednia zgoda sądu opiekuńczego. Analogiczna sytuacja będzie miała miejsce, gdy małoletnie dziecko dochodzić będzie do dziedziczenia obok innych zstępnych rodzica, tutaj również uprzednia zgoda sądu na odrzucenie będzie wymagana.
Odrzucenie spadku w imieniu małoletnich przed sądem spadku:
Na koniec, jeszcze z informacji istotnych dla spadkobierców, warto wspomnieć, że, w sytuacji, gdyby rodzice ze wskazanych wyżej powodów musieli posiłkować się zgodą sądu opiekuńczego, na odrzucenie spadku w imieniu małoletniego, a w czasie składania wniosku do tego sądu byłoby już wszczęte i toczyło się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym przed sądem spadku, wówczas wniosek rodziców złożony do sądu opiekuńczego przekazywany będzie sądowi spadku. Powyższe wynika ze znowelizowanej treści art. 640¹ § 1 i 2 k.p.c., stosownie do której, zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci prostego przyjęcia lub odrzucenia spadku, w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wydaje sąd spadku. Tym samym, z chwilą wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, wniosek o zezwolenie na dokonanie czynności, o której mowa w § 1, złożony do sądu opiekuńczego, przekazuje się do dalszego rozpoznania sądowi spadku.
Powyżej omówione zostały zasadnicze zmiany wprowadzone wymienioną na wstępie ustawą z dnia 28 lipca 2023 roku, które – co do zasady – powinny ułatwić życie przyszłym spadkobiercom.
R.Pr. Katarzyna Niekrasz-Gierejko