KANCELARIA RADCY PRAWNEGO

W ostatnim artykule podjęłam temat „małych – dużych” zmian, dokonanych nowelizacją ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym¹, dalej jako: „uKRS”. Jednakże, to nie koniec rewolucji (ewolucji), dokonanych styczniową nowelą uKRS oraz niektórych innych ustaw² – w dniu 15 marca bieżącego roku ustawodawca zrewidował całkowicie instytucję kuratora dla osoby prawnej.

Kompetencje kuratora dla osoby prawnej uległy poszerzeniu – w przypadku braku organu, albo braku w składzie organu reprezentacji osoby prawnej, sąd ustanowi dla niej kuratora, który uzyskał obecnie uprawnienie do reprezentowania osoby prawnej oraz prowadzenia jej spraw.

Tym samym, ustawodawca uciął długotrwały spór: (i) co do zakresu kompetencji kuratora osoby prawnej (dotychczasowy art. 42 § 2 kodeksu cywilnego³, dalej jako: „KC”, stanowił jedynie, że do kompetencji kuratora należy podjęcie starań o powołanie organów lub likwidację osoby prawnej) oraz (ii) co do możliwości ustanowienia kuratora w przypadku wystąpienia braków w składzie organów osoby prawnej (dawny art. 42 § 1 KC wskazywał wprost wyłącznie na sytuację braku organów).

Rozszerzenie zakresu kompetencji kuratora ma w swym założeniu zniechęcać członków zarządu do gremialnej rezygnacji, a organy spółek do odwoływania zarządów, co stało się swego czasu popularnym sposobem paraliżowania postępowań sądowych. Obecnie, działania te nie przyniosą zamierzonego rezultatu, gdyż kurator posiada niezaprzeczalnie możliwość reprezentowania oraz prowadzenia spraw osoby prawnej.

Wskazuję ponadto, że kurator reprezentuje oraz prowadzi sprawy osoby prawnej w granicach wydanego przez sąd zaświadczenia (art. 42 § 2 KC w zw. z art. 604 kodeksu postępowania cywilnego⁴, dalej jako: „KPC”), a zatem kontrahenci spółki mogą zweryfikować, czy czynność prawna, której chcą dokonać ze spółką – mieści się w zakresie kompetencji kuratora.

Zgodnie bowiem z nową regulacją, sąd rejestrowy, w którego okręgu osoba prawna ma lub miała ostatnią siedzibę (art. 603 § 1 KPC), wydaje postanowienie o ustanowieniu kuratora dla osoby prawnej, a oprócz tego stosowne zaświadczenie, którym legitymuje się kurator. Jeżeli zaistnieje taka konieczność, sąd rejestrowy na podstawie art. 603 § 4 KPC, może zmienić zakres umocowania kuratora.

Kurator został poddany nadzorowi sądu – musi on pod rygorem nieważności uzyskać zezwolenie sądu rejestrowego na dokonanie następujących czynności:

Jeżeli kurator jest ustanawiany na wniosek – wnioskodawca, zgodnie z art. 603² § 1 KPC, powinien wskazać zakres spraw, w jakich kurator ma podjąć czynności, przy czym sąd rejestrowy nie jest związany zakresem żądania.

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 603 § 2 KPC, postępowanie może zostać także wszczęte z urzędu, lecz tylko w sytuacjach, gdy: (i) jest to uzasadnione ważnym interesem społecznym lub (ii) bezpieczeństwem obrotu i jednocześnie w obu przypadkach: występuje rzeczywisty brak możliwości powołania organu reprezentacji.

Dotychczasowe brzmienie art. 603 § 2 KPC: „Sąd może wszcząć postępowanie z urzędu” – sprzyjało bowiem powstaniu innej niepożądanej praktyki obrotu w postaci porzucania spółek oraz przerzucania na Skarb Państwa odpowiedzialności (zwłaszcza finansowej) za zakończenie ich bytów prawnych.

Należy pamiętać, że w jednym i drugim przypadku, kurator może być ustanowiony na okres nieprzekraczający jednego roku, z opcją przedłużenia na czas oznaczony, w przypadku, gdy czynności zmierzające do powołania albo uzupełnienia składu organu osoby prawnej – nie mogły zostać zakończone przed upływem okresu, na który kurator został ustanowiony (vide: art. 42¹ § 2 KC, dodany nowelą styczniową).

Jeżeli natomiast czynności podjęte przez kuratora nie doprowadzą do powołania lub uzupełnienia składu organu reprezentacji osoby prawnej, albo do jej likwidacji, występuje on niezwłocznie do sądu rejestrowego z wnioskiem o rozwiązanie osoby prawnej (co jednakże nie stoi na przeszkodzie wystąpieniu z żądaniem rozwiązania spółki np. na podstawie art. 271 KSH⁵).

Kolejną rewolucją, która weszła w życie w dniu 15 marca 2018 roku, jest całkowite przemodelowanie instytucji kuratora procesowego dla osoby prawnej, o którym mowa w art. 69 § 1 KPC.

Do tej pory, sąd orzekający w konkretnym postępowaniu cywilnym, ustanawiał kuratora np. dla osoby prawnej nieposiadającej organu reprezentacji, na wniosek strony przeciwnej, jeżeli strona ta podejmowała przeciwko drugiej stronie czynność procesową niecierpiącą zwłoki.

Obecnie, w dalszym ciągu zasadą jest ustanawianie kuratora na wniosek strony przeciwnej. Jednakże, zdanie drugie art. 69 § 1 KPC daje sądom „furtkę” w postaci możliwości ustanowienia kuratora procesowego w toku postępowania sądowego również z urzędu (a więc bez wniosku strony przeciwnej). Co więcej, jego ustanowienie niweczy możliwość zawieszenia postępowania, bowiem w myśl znowelizowanego art. 174 § 1 pkt 2 KPC:

„Sąd zawiesza postępowanie z urzędu: (…) jeżeli w składzie organów jednostki organizacyjnej będącej stroną zachodzą braki uniemożliwiające jej działanie, chyba że ustanowiono kuratora na podstawie art. 69 § 1 KPC lub art. 42 § 1 KC”.

Jednakże, aby kurator procesowy mógł zostać ustanowiony przez sąd z urzędu – konieczne jest wystąpienie tzw. uzasadnionego przypadku, np. odwołania lub rezygnacji wszystkich członków zarządu, w celu wywołania paraliżu postępowania sądowego. Zrezygnowano więc z zapisu o możliwości ustanowienia kuratora jedynie w przypadku dokonywania przez stronę przeciwną czynności procesowych niecierpiących zwłoki.

Kurator procesowy, ustanowiony na podstawie art. 69 § 1 KPC jest przy tym umocowany do dokonywania wszystkich czynności łączących się ze sprawą.

Podkreślenia wymaga też fakt, że w celu zapobieżenia konkurencji pomiędzy kuratorem ustanowionym w trybie art. 42 § 1 KC (tzw. „kuratorem prawa materialnego”) oraz kuratorem ustanowionym w trybie art. 69 § 1 KPC (tzw. „kuratorem procesowym”), ustawodawca przewidział, że oba typy kuratorów będą wpisywane do Krajowego Rejestru Sądowego, dalej jako: „KRS” – odpowiednio na mocy art. 603³ KPC oraz art. 69 § 2 KPC.

Zatem, sąd orzekający w konkretnym postępowaniu cywilnym, sprawdzi w KRS danego podmiotu, czy nie został dla niego ustanowiony kurator prawa materialnego i dopiero w przypadku jego braku ustanowi kuratora procesowego oraz zawiadomi o tym fakcie sąd rejestrowy.

Jeżeli natomiast, po ustanowieniu i wpisaniu do KRS kuratora procesowego, zajdzie potrzeba ustanowienia kuratora prawa materialnego – sąd rejestrowy zawiadomi sąd orzekający w konkretnej sprawie cywilnej o jego ustanowieniu. Sąd orzekający odwoła wówczas kuratora procesowego, na którego miejsce wstąpi kurator prawa materialnego – czynności dokonane przez kuratora procesowego pozostaną jednak w mocy.

Otóż, w obu wypadkach: (i) wnioskujący o ustanowienie kuratorów zostaną wezwani do uiszczenia zaliczki na pokrycie kosztów działania kuratorów – jeżeli kuratorzy są ustanawiani na wniosek lub (ii) wydatki wyłoży tymczasowo Skarb Państwa – jeżeli kuratorzy są ustanawiani z urzędu (art. 603⁴ KPC w odniesieniu do kuratora prawa materialnego oraz art. 83 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych⁶ w odniesieniu do kuratora procesowego). Zatem, wnioskodawca lub Skarb Państwa poniosą koszty działania kuratorów tymczasowo.

Ostatecznie, koszty działania kuratora procesowego poniesie natomiast strona przegrywająca sprawę sądową.

Z kolei, koszty działania kuratora prawa materialnego ostatecznie solidarnie poniosą: (i) osoba prawna, dla której kurator został ustanowiony oraz (ii) osoby obowiązane do powołania lub wyboru organu reprezentacji, chyba że podjęły czynności zmierzające do powołania lub wyboru organu uprawnionego do reprezentowania podmiotu.

W uzasadnieniu projektu ustawy czytamy bowiem, że: „Przyjęcie przedstawionych powyżej rozwiązań uczyni nieopłacalnym zaniechanie powołania organu uprawnionego do reprezentacji (…). Dodatkowo przeciwdziałać będzie celowym działaniom w szczególności wspólników spółek z o.o., którzy, nie powołując zarządu (…), wstrzymują bieg postępowań sądowych”. Jak w związku z tym kształtować się będzie praktyka obrotu – pokażą zapewne pierwsze lata stosowania omawianych przepisów.

¹ ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. 1997 nr 121 poz. 769 z późn. zm.);
² ustawa z dnia 26 stycznia 2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2018 poz. 398 z późn. zm.);
³ ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93 z późn. zm.);
⁴ ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296 z późn. zm.);
⁵ ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. 2000 nr 94 poz. 1037 z późn. zm.);
⁶ ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2005 nr 167 poz. 1398).